kalendarium wydarzeń

Warszawa podczas II wojny światowej z pełnej żywiołowej energii stolicy europejskiej o intensywnym życiu muzycznym została przez nazistowskie Niemcy przekształcona w miejsce zniszczenia i śmierci. 75 lat temu, we wrześniu 1939 roku miasto zostało rozorane nalotami Luftwaffe, które między innymi zniszczyły budynki Filharmonii i Opery, wraz z kolekcjami instrumentów i zbiorów nutowych o wartości trudnej do ocenienia. Wkrótce władze niemieckie rozpoczęły prześladowania byłych obywateli II Rzeczpospolitej połączone z niszczeniem oraz rabowaniem zasobów jej kultury. Łapanki, aresztowania, więzienie na Pawiaku i tortury w siedzibie Gestapo w Alei Szucha, egzekucje uliczne, kolejne transporty odchodzące do obozu Auschwitz i innych obozów koncentracyjnych zaczęły wyznaczać realia egzystencji warszawiaków. W listopadzie roku 1940 osoby uznane przez władze niemieckie za Żydów zostały zamknięte w utworzonym na terytorium Warszawy getcie, które dla większości z nich stało się miejscem śmierci lub – po przeżyciu miesięcy w tej zamkniętej części miasta, gdzie umierano z głodu, zostali zamordowani w obozie zagłady w Treblince. Część mieszkających w getcie dotrwała do czasu powstania w kwietniu 1943, gdy getto i jego mieszkańcy zostało ostatecznie zniszczone przez oddziały niemieckie i ukraińskie. Rok później podobne oddziały dokonały całościowej zagłady miasta w trakcie i po Powstaniu Warszawskim, mordując setki tysięcy ludności cywilnej.

Kompozytorzy i muzycy stali się ofiarami tej niemającej precedensu hekatomby. Zginęli prawie wszyscy muzycy mający żydowskich przodków, uznani przez przysłane z Trzeciej Rzeszy władze za Żydów i z tego „paragrafu” skazani na straszliwą śmierć. Należała do nich znaczna część muzyków orkiestry Filharmonii Warszawskiej. Tylko część z nich przetrwała „po stronie aryjskiej”. Najsłynniejszym przykładem takiego ocalenia jest historia Władysława Szpilmana, w pomoc któremu zaangażowana była elita muzyków polskich, począwszy od Piotra Perkowskiego po Witolda Lutosławskiego. W getcie komponowano muzykę, jednak uległa ona zagładzie niemalże w całości wraz z jej twórcami lub później, podczas planowego palenia tej części miasta przez oddziały niemieckie. Muzykę komponowaną w pozostałej części Warszawy spotkał również los tragiczny: znaczna część – a w przypadku szeregu kompozytorów – większość lub całość ich twórczości została zniszczona. Nawet jeśli rękopisy kompozytorskie nie uległy spopieleniu w trakcie Powstania Warszawskiego lub już po jego kapitulacji, karty wielu partytur uległy zniszczeniu w ruinach, które zalewały deszcze, by później pokrył je śnieg; podczas gdy ich twórcy oraz ich bliscy – ci, którzy przetrwali powstanie – zostali z miasta przymusowo „wysiedleni”. Część rękopisów kompozytorów żyjących w okupowanej Warszawie, którzy nie byli Żydami, jak i większość twórców tych kompozycji jednak przetrwała. Tym utworom – ukrytym w piwnicach lub zakopanym, cudem odnalezionych na śmietniku albo zachowanych jedynie w postaci mikrofilmu przesłanego tajną drogą do Londynu – poświęcona jest seria koncertów Muzyka w okupowanej Warszawie.

Powrót