kompozycje (P)

„Arbor cosmica to utwór, który dostarczył mi ogromnej radości i satysfakcji podczas wielu miesięcy, jakie pochłonęło mi jego komponowanie. Powstał z mojego zamiłowania do drzew, datującego się jeszcze z czasów dziecinnych, gdy z moją ukochaną babką wyprawialiśmy się do warszawskiego parku. Po dziś dzień zachwyca mnie i pokrzepia indywidualne piękno każdego drzewa, nieskończona mnogość kształtów i barw. Zawsze rozkoszuję się widokiem tańczących na wietrze gałęzi, wsłuchiwaniem się w śpiewne łkania i westchnienia albo szelestem liści szepczących swoje tajemnice. Piękno, harmonia, siła i ład to wartości estetyczne, które według mnie biorą się z kształtu i życia drzew. […] Poza doznaniem estetycznym i zmysłową rozkoszą, jaką wywołuje we mnie ich widok, dotyk czy zapach, wydaje mi się, że wyczuwam nastrój i duszę, emanujące jakąś nieodgadnioną siłą. Żeby przetransponować tego rodzaju myśli i odczucia na muzykę musiałem najpierw obmyśleć budowę utworu. Choć u podstaw mojej muzyki leżały przyziemne, ludzkie wyobrażenia i korzeniami swymi tkwiła ona w ziemi, wciąż powracałem myślą do symbolicznego obrazu drzewa kosmicznego, które w sztukach plastycznych i literaturze jest często przedstawiane z koroną skierowaną do ziemi i korzeniami ku niebu.” (Andrzej Panufnik Panufnik o sobie, Warszawa 1990, s.356)

Graficzne wyobrażenie drzewa symbolizującego Kosmos, w którym – według definicji Słownika symboli Władysława Kopalińskiego (Warszawa 1991) – „żywotna siła Słońca i światła duchowego wysysane są przez drzewo korzeniami z nieba i rozsypywane deszczem liści po ziemi”, odzwierciedla strukturę dzieła Panufnika. Składa się ona z trzech elementów: trzydźwiękowej komórki c-d-es symbolizującej korzenie drzewa, której transpozycje tworzą jego pień, a wywiedzione z nich poziome ukształtowania dźwiękowe reprezentują koronę o kształcie półkola. Każda z dwunastu części dzieła zwanych Ewokacjami (inaczej – przedstawieniami) posiada swoją linię melodyczną, skomponowaną w innej tonacji (zawsze durowej ze zwiększoną kwartą i małą septymą), a ich porządek wyznacza koło kwintowe. Akompaniament dla melodii tworzą natomiast współbrzmienia „pnia”. Poszczególne ewokacje, zestawione ze sobą na zasadzie kontrastu tempa, faktury i kolorystyki, przynoszą różne odcienie nastrojów i emocji: I – zainicjowana w niskich rejestrach, budząc skojarzenia z korzeniami potężnego drzewa, wprowadza atmosferę powagi, II – ma charakter pogodny, taneczny, III – liryczny, melancholijny, IV – wesoły, V – dramatyczny, ekspresyjny, VI – poprzez zastosowany aleatoryzm rytmiczny, brak kresek taktowych i nieokreśloność wartości pauz, przynosi nastrój niepokoju i tajemniczości, VII ewokacja – dla kontrastu – jest spokojna, kontemplacyjna, VIII – szybka, utrzymana w rytmach żywiołowego tańca ludowego, IX – ponownie wyciszona, X – dynamiczna i motoryczna, XI to słowiańska melodia, pełna żalu i nostalgii, a w ostatniej XII ewokacji rytmika przeważa nad meliką, stąd dominują w niej szybkie repetycje pojedynczych motywów i dźwięków.