Czy historia Biblioteki Związku Kompozytorów Polskich może zainteresować tak dostojne grono wytrawnych bibliotekarzy? Na pierwszy rzut oka nasza placówka to zaledwie skromna namiastka biblioteki, ale jej dzieje, przemiany jakie przechodziła i zadania, które wykonuje wydają się na tyle nietypowe, ale zarazem dla tego rodzaju przedsięwzięcia symptomatyczne, że pozwoliłem sobie przygotować niniejszy referat i prosić teraz o jego wysłuchanie w tym szacownym gronie.

Zaczęło się - oczywiście - od półek, a właściwie od jednej zwykłej szafy. Już w 1945 roku, na przełomie sierpnia i września, podjął działalność Związek Kompozytorów Polskich, kontynuujący tradycję przedwojennego, założonego w roku 1925 Stowarzyszenia Kompozytorów Polskich. Nie zachowały się żadne dokumenty o tym ostatnim, zaginęły zapewne podczas wojennej zawieruchy, nie wiemy więc, czy istniała przed wojną jaka związkowa biblioteka. Po wojnie Związek Kompozytorów Polskich, podobnie jak wiele innych instytucji, tułał się po różnych lokalach w zrujnowanej Warszawie i w jednym z nich, w roku 1950, pojawiła się owa "wyjściowa" szafa. Była potrzebna, bo przez kilka lat uzbierał się całkiem spory stos nut i książek, które przynosili do Związku przy różnych okazjach kompozytorzy oraz inni goście. Nie skończyło się jednak na zamknięciu owych, raczej przypadkowych, "zbiorów" w szafie. Najtęższe związkowe głowy sformułowały założenia i cele biblioteki, która miała funkcjonować jako "Dział Dokumentacji Muzycznej" albo "Dział Dokumentacji Twórczości Kompozytorskiej" Związku Kompozytorów Polskich. "Ojcami - Założycielami" byli Witold Lutosławski, Andrzej Panufnik i Witold Rudziński. Pierwszy dokument wyznaczył kierunek pracy Biblioteki ZKP, aktualny do dziś, ale upłynęło jeszcze wiele czasu, zanim teoretyczne założenia przeobrażone zostały w biblioteczną rzeczywistość.

W 1951 roku mieszczącą się w szafie bibliotekę związkową wsparło ludowe państwo, które do przełomu w roku 1990 miało mniej lub bardziej szczodrze finansować różnorakie związki i stowarzyszenia. Muzyka była dla celów propagandowych bardzo użyteczna, a przy tym dość bezpieczna, więc przez cały czas trwania Polski Ludowej Związek Kompozytorów Polskich funkcjonował całkiem nieźle na dość stabilnym finansowo poziomie. Biblioteka żyła jednak głównie z mniej lub bardziej przypadkowych darów, a jej zbiory były w znacznym stopniu funkcją działalności Związku. W 1954 roku cały Związek, wraz z nim Biblioteka - nie wiadomo w ilu szafach wówczas się mieściła - przeniósł się do swojej ostatecznej (przynajmniej na razie) i urokliwej siedziby przy Rynku Starego Miasta - to też był prezent od ludowego państwa. Przełomowy okazał się rok 1956, w którym zasadnicze zmiany polityczne przełożyły się na znaczne ożywienie kulturalne. Doszło do - czasowego, niestety - otwarcia na Zachód, ale i na Wschód. Związek Kompozytorów Polskich podpisał umowę o współpracy z zagranicznymi związkami kompozytorów, a także z Polskim Wydawnictwem Muzycznym - monopolistą na krajowym rynku nut i książek muzycznych oraz z Polskimi Nagraniami - jedyną polska firma płytową. Pojawiły się nuty i książki z wymiany zagranicznej oraz obowiązkowe egzemplarze partytur z PWM i płyt z Polskich Nagrań. Dużą sensację wzbudziła monumentalna francuska seria płytowa "Antologie Sonore", którą przychodziło słuchać do związkowej Biblioteki wielu zainteresowanych.

We wrześniu 1956 roku Związek zorganizował pierwszy Międzynarodowy Festiwal Muzyki Współczesnej "Warszawska Jesień" i odtąd w Warszawie pojawiali się co roku kompozytorzy i artyści z całego świata. Do Biblioteki trafiały partytury utworów wykonywanych na festiwalu, a także dary wielu festiwalowych gości, wród których byli też wydawcy. Szczególnie wyróżnił się Czesław Halski, emigracyjny muzykolog i krytyk muzyczny, który nadesłał z Londynu wiele cennych, a niedostępnych w kraju pozycji.

W 1959 roku rozpoczął pracę w Związku Kompozytorów Polskich Kazimierz Nowacki, muzykolog, prawdziwy twórca Biblioteki ZKP, jej kierownik do swojego przejścia na emeryturę w 1990 roku. Jego Biblioteka przyciągała nie tylko zawartością półek, które znacznie się wzbogaciły, ale także - a może nawet przede wszystkim - atmosferą. Kazimierz Nowacki, znany powszechnie pod pieszczotliwym przezwiskiem "Kubuś", stworzył w kamienicy fukierowskiej na Starym Mieście w Warszawie rodzaj klubowej czytelni, w której można było poczytać książkę, posłuchać nagrania, ale też pogawędzić, wypić kawę lub herbatę. W jakiej profesjonalnej bibliotece byłoby to możliwe? Nie było jednak w ZKP profesjonalnych katalogów, wiele do życzenia pozostawiał też porządek na półkach i poza półkami. Ale Kazimierz Nowacki miał jeszcze inne zasługi dla Biblioteki; i dla Związku, dla samych kompozytorów i w końcu dla polskiej kultury. Za jego czasów powstała Kartoteka Twórczości Współczesnych Kompozytorów Polskich – nieocenione źródło informacji o współczesnej muzyce polskiej. Na dużych kartonowych fiszkach wpisywane były szczegółowe dane o partyturach polskich kompozytorów powstałych po II wojnie wiatowej. Notowano dokładną datę powstania utworu, skład, okoliczności jego prawykonania, a także ważniejsze dalsze wykonania. Kartoteka zawierała też informacje o utworach niepublikowanych i niewykonanych. Początkowo większość danych pochodziła od samych twórców, uzupełniano je potem coraz częściej na podstawie fachowej literatury, artykułów w czasopismach muzycznych, omówień załączanych do płyt. Informacje z Kartoteki szły w świat: były publikowane w dwutygodniku "Ruch Muzyczny" w stałych rubrykach Nowe utwory kompozytorów polskich i Prawykonania utworów kompozytorów polskich. Ponadto Kazimierz Nowacki wraz z Aliną Bairdowa, dyrektorem Biura Związku Kompozytorów Polskich prowadził w angielsko- i niemieckojęzycznym kwartalniku "Polish Music – Polnische Musik", wydawanym przez Związek, rubrykę New Polish Compositions oraz Music Chronicle informującą o życiu muzycznym w Polsce "on the basis of material collected in the Department of Documents of the Polish Composers Union Library" – jak głosiło wyjaśnienie.

Fiszkowa Kartoteka Twórczości Współczesnych Kompozytorów Polskich była systematycznie poszerzana o nowe utwory i wciąż aktualizowana. W roku 2000 liczyła 5900 fiszek i stała się w znacznym stopniu podstawą do stworzenia komputerowego systemu informacyjnego o polskiej muzyce współczesnej, istniejącgo dzisiaj w postaci baz danych i strony internetowej. Równolegle z rozwojem Kartoteki rozwijała się tradycyjna struktura Biblioteki ZKP, zwiększały się zbiory, powstawały katalogi. W Związku dostrzeżono potrzebę profesjonalizacji Biblioteki i zapewnienia odpowiednich standardów jej działania. W 1982 władze Związku Kompozytorów Polskich zwróciły się do Kornela Michałowskiego, największego autorytetu w dziedzinie bibliotekoznawstwa muzycznego w Polsce, z prośbą o analizę zasobów Biblioteki i Fonoteki, jej organizacji i działalności oraz sformułowanie podstawowych zadań. Bibliotekę ZKP należy traktować jako środek – orzekł Kornel Michałowski - którym Związek realizuje swoje statutowe cele, w szczególności popieranie i propagowanie polskiej twórczości muzycznej i muzykologicznej. Biblioteka ZKP winna swymi zasobami i funkcjami realizować świadome działania w kierunku stworzenia optymalnych form i warunków dla efektywnego służenia zarówno Związkowi (i jego członkom), jak i współczesnej muzyce (i muzykologii) polskiej. Zadania te – w równym stopniu «reprezentacyjne», jak i usługowo-informacyjno-dokumentacyjne – winny kształtować działalność Biblioteki w zakresie wszystkich podstawowych czynności bibliotekarskich, a przede wszystkim – gromadzenia i doboru zbiorów, ich udostępniania i wykorzystania oraz działalności informacyjnej i prac dokumentacyjnych. Świadome, racjonalne gromadzenie i dokumentowanie zasobów i informacji reprezentujących współczesną polską twórczość muzyczną (kompozytorską i naukową), a także (w mniejszym stopniu) współczesną muzykę innych krajów, winno być nadrzędnym zadaniem Biblioteki ZKP.

Takie zadania realizuje Biblioteka-Fonoteka Związku Kompozytorów Polskich do dziś, zmieniają się tylko metody. Półki pozostają, a nawet ich przybywa. W 1990 roku Biblioteka otrzymuje do dyspozycji nowy pokój, instalowane są nowe regały i szafy na zbiory, przeprowadzone zostaje skontrum i wydzielony księgozbiór podręczny. Zakres zbiorów zostaje definitywnie ograniczony do współczesnej muzyki polskiej, z dodatkiem podstawowej literatury pomocniczej muzycznej i pozamuzycznej. Już od 1990 roku Biblioteka jest udostępniona wszystkim zainteresowanym, dotąd służyła tylko członkom ZKP. I nabiera profesjonalnego charakteru. W 1995 roku pojawia się większa liczba komputerów i dochodzi do nawiązania kontaktów z International Association of Music Information Centre. Te fakty zadecydują o kierunku dalszego rozwoju Biblioteki-Fonoteki ZKP. Do kontaktu z IAMIC doszło zresztą poprzez IAML. Brytyjska sekcja IAML, w ramach „zasypywania przepaści” pomiędzy Wschodem i Zachodem zaprosiła naszą przedstawicielkę na swoją konferencję. Tam skontaktowano nas z Eve O’Kelly - ówczesną General Secretary of IAMIC. W 1998 roku Biblioteka-Fonoteka Związku Kompozytorów Polskich została członkiem International Association of Music Information Centres jako wyłączny przedstawiciel Polski. Przystąpienie do IAMIC będzie dla naszej Biblioteki silnym bodźcem do rozwijania funkcji informacyjnej.

A w samej Bibliotece szły już pełną parą prace nad stworzeniem integralnego systemu informacyjnego o współczesnej muzyce polskiej. Punktem wyjścia stała się fiszkowa Kartoteka Twórczości Współczesnych Kompozytorów Polskich: w 1995 roku podstawowe dane zaczęto wpisywać do komputera w najprostszym programie Microsoft Word. Miały być przeniesione później do bazy danych, na razie chodziło o ułatwienie przeszukiwania Kartoteki przy pomocy komputera. Na potrzeby bazy danych zakupiony został wykonany w Polsce program ARKA, o cechach podobnych do programów INNOPAC i VTLS, ale o prostszej strukturze. Była to udoskonalona i rozwinięta wersja stworzonego w Bibliotece Narodowej programu MAK. Program ARKA pracuje w systemie LINUX, dane do baz opracowywane są w zaadaptowanym do specyfiki gromadzonych w Bibliotece-Fonotece ZKP informacji formacie MARC. Pełny rozruch baz danych następuje w 1997 roku. Dane przepisane z Kartoteki Twórczości Współczesnych Kompozytorów Polskich do Worda zostają przeniesione do bazy, rusza wpisywanie pełnych rekordów, w których informacje z Kartoteki uzupełniane są w coraz większym stopniu danymi z innych źródeł. Równocześnie, dla zapewnienia jak najszybszego zapełnienia bazy, wpisywane są rekordy „krótkie”, zawierające podstawowe informacje o nowych utworach, które uzyskiwane są przede wszystkim bezpośrednio od kompozytorów. W roku 2000 przygotowana zostaje baza danych na płytach CD-ROM w wersji uproszczonej do odczytania w systemie Microsoft Windows, aby umożliwić korzystanie z niej szerszemu kręgowi odbiorców. Płyty są przekazywane do wybranych bibliotek muzycznych.

I tak pojawia się w działalności Biblioteki-Fonoteki ZKP ów tytułowy cyfrowy output. Półki nie znikają, przechowywane na nich i wciąż wzbogacane zbiory książek, czasopism, nut i nagrań stają się natomiast jakby „analogowym” źródłem informacji. I tak jak analogowy sygnał dźwiękowy poddawany jest przetworzeniu, tak nasze książki, czasopisma, nuty i nagrania są „przetwarzane”. Sygnał cyfrowy jest niejako „wyciągiem” z informacji zawartych w analogowym sygnale źródłowym, nasza baza danych zawiera cyfrowy „wyciąg” z informacji zamieszczonych w naszych „analogowych” zbiorach. Umiejętna „konwersja” danych „analogowych” w „cyfrową” informację to główne zadanie dzisiejszego Polskiego Centrum Informacji Muzycznej. Taką nazwę przyjęła w 2002 roku dotychczasowa Biblioteka-Fonoteka ZKP – Ośrodek Dokumentacji Polskiej Muzyki Współczesnej. To była konsekwencja zmiany priorytetów: podstawowa funkcja tradycyjnej biblioteki – gromadzenie i udostępnianie księgozbioru, nut i nagrań – ustąpiła miejsca gromadzeniu i udostępnianiu informacji. Trzeba dodać: gromadzeniu i udostępnianiu za pomocą nowych cyfrowych technologii, bo gromadzenie i udostępnianie informacji w ogóle było w działalności Biblioteki-Fonoteki ZKP właściwie zawsze obecne, o czym już mówiłem.
Ów cyfrowy „otput” z naszych zbiorów rzeczowych gromadzimy zatem w największej dzisiaj w Polsce komputerowej bazie danych o polskich kompozytorach współczesnych i ich utworach. Mamy w niej 642 polskich kompozytorów żyjących po II wojnie światowej z podstawową informacją o nich oraz 28464 rekordy zawierające dane o ich utworach. Baza wyposażona jest w rozbudowany system wyszukiwania danych. Czytelnicy mogą korzystać z niej na miejscu pod opieką pracownika, a w nieco zredukowanej wersji, uzupełnionej wszakże biogramami kompozytorów i notami o wybranych utworach, dostępna jest na stronie internetowej Polskiego Centrum Informacji Muzycznej www.polmic.pl. Strona wystartowała w 2003 roku i oprócz obszernej informacji o kompozytorach zawiera również dane o polskich muzykologach i muzykach-wykonawcach oraz o instytucjach i życiu muzycznym w Polsce. Zamieszczamy na niej także omówienia nowych nabytków biblioteki – książek, partytur i płyt oraz wybranych, starszych pozycji z naszych zbiorów. Zawartość strony jest aktualizowana codziennie, a jej struktura stale modernizowana. W ostatnim czasie dane z naszej strony trafiają do specjalistycznej internetowej wyszukiwarki muzycznej Music Navigator, uruchomionej i utrzymywanej przez International Music Information Centre – www.musicnavigator.org.
Od roku 2004 prowadzimy komputerowy katalog naszego księgozbioru, kontynuując jednak dotychczasowy system kartkowy. Nowy katalog jest czym więcej, niż tylko wskazówką do znalezienia odpowiedniej książki na półce. Zawiera noty o książkach i wyposażony jest w różnorakie indeksy. Biogramy autorów tworzą bazę danych muzykologów polskich. Prowadzimy prace nad uruchomieniem analogicznego katalogu – bazy danych nut i płyt.

Chcemy być nowocześni, myślimy o digitalizacji zbiorów, ale to sprawa przyszłości. Na razie sięgamy po nowe technologie w nieco innym celu. Mamy jednak sentyment do książek i półek, zapraszając więc na naszą internetową stronę hołubimy równocześnie nasz księgozbiór i nasze partytury i płyty. Pozwolą zatem Państwo, że na koniec podam kilka liczb o książkach, czasopismach, nutach i nagraniach w Polskim Centrum Informacji Muzycznej:

• książek mamy na półkach 6600
• czasopism – 235 tytułów w 2818 woluminach
• partytur – 22500
• taśm szpulowych studyjnych – 5000
• taśm kompaktowych - 920
• taśm DAT – 600
• kaset video - 230
• płyt długogrających – 4500
• płyt kompaktowych – 1350.

Dziękuję Państwu.

Referat wygłoszony na Dorocznej Konferencji International Association of Music Libraries, Archives and Documntation Centres (IAML) w dniu 14 czerwca 2005 w Bibliotece Narodowej w Warszawie w wersji angielskiej