omówienia utworów (M)

Meyer Krzysztof

IV Kwartet smyczkowy

PWM, Kraków 1979, s. 61 (partytura)
Sonoton, Edition Pro Nova, Munich 1979, s. 61 (partytura)

Krzysztof Meyer jest twórcą o wysokiej świadomości teoretycznej. Zewnętrznym jej przejawem są wypowiedzi kompozytora, artykuły i książki. Przejawia się ona jednak również w samej muzyce, w której pierwiastek intelektualny odgrywa ważną rolę: jest logicznie skonstruowana, przejrzysta formalnie i wyrazista brzmieniowa. Gatunkiem szczególnie przez Meyera ulubionym stał się kwartet smyczkowy, muzyka stawiająca szczególne wymagania kompozytorowi, prawdziwy test intelektualnej sprawności i emocjonalnej wrażliwości. Krzysztof Meyer napisał jedenaście kwartetów smyczkowych, a spośród mistrzów tego gatunku szczególnie ceni Belę Bartóka. Większość kwartetów Meyera była wykonywana na "Warszawskiej Jesieni", ostatnio X Kwartet na festiwalu w roku 1995. Do IV Kwartetu, granego na 20 "Warszawskiej Jesieni" dziewiętnaście lat wcześniej, w 1976 roku, kompozytor napisał ciekawą analizę procesu twórczego, zamieszczoną w książce programowej festiwalu:
"Czytając komentarze do współczesnych utworów muzycznych często odczuwam pewien niedosyt: można się z nich wiele dowiedzieć o materiale muzycznym, z jakiego dzieło zostało zbudowane, niewiele natomiast - w jaki sposób materiał ten został użyty. O tym nie piszą na ogół ani kompozytorzy ani krytycy. Nasuwa się więc wniosek, że ważne jest jedynie «co», a nie «jak». A przecież owo «jak» jest procedurą znacznie ważniejszą i ciekawszą, gdyż ono to stanowi o inspiracji, inwencji i technice kompozytora, nie zaś sam tylko wybór materiału czy nawet techniki. Myślałem o tych sprawach podczas pracy nad IV Kwartetem smyczkowym. Założeniem moim było skomponowanie utworu z różnych materiałów dźwiękowych. Materiały te same w sobie nie są bynajmniej wynikiem mego własnego procesu twórczego, składa. się na nie kilkanaście fragmentów utworów z różnych epok. Są to między innymi wyjątki z:
- ostatniej fugi z Die Kunst der Fuge Bacha (motyw B-A-C-H),
- V Symfonii Beethovena (początek utworu),
- I Symfonii Mahlera (temat wstępu I części),
- X Symfonii Szostakowicza (motyw D-Es-C-H),
- Kwartetu smyczkowego Lutosławskiego (Introductory Movement).
Prócz nich pojawiają się jeszcze pewne związki z innymi utworami a także z moimi dwoma wcześniejszymi kwartetami smyczkowymi (II i III). Nie zamierzałem jednak wcale komponować utworu w technice collage'u. IV Kwartet jest raczej cyklem wariacji na tematy fragmentów innych utworów, przy czym wariacyjność owa jest tak daleko posunięta, że często już nie można rozpoznać pierwowzoru, co zresztą było moją intencją. Wyjątek stanowi jedynie dosłowny cytat z V Symfonii Beethovena w kulminacji II części. Poza tym, mimo tak licznych źródeł obcej muzyki, klimat utworu jest jednorodny. Proces przetworzeniowy jest w Kwartecie wieloraki i złożony - od tradycyjnego typu wariacyjności po daleko idące przekształcenia strukturalne.
Pod względem formy IV Kwartet jest trzyczęściową konstrukcją z główną częścią środkową. Biorąc pod uwagę bardzo rozbudowaną formę, rozwój na przestrzeni długich odcinków czasowych, dramatyczny typ ekspresji oraz niekiedy bardzo złożoną fakturę - jest to jakby symfonia na cztery instrumenty smyczkowe. Moim założeniem było także osiągnięcie jak największej różnorodności kolorystycznej, artykulacyjnej i fakturalnej - stąd w Kwartecie pojawiają się zarówno tradycyjne sposoby gry, jak i efekty perkusyjne a także i rozstrajanie instrumentów. Niezależnie od tego zależało mi, by był to utwór pisany na instrumenty smyczkowe a nie p r z e c i w instrumentom (co tak często, niestety, obserwuje się w ostatnich latach). Komponując IV Kwartet ani na chwilę nie zapomniałem też o tym, by dać wykonawcom jak najwięcej możliwości wydobycia pięknego brzmienia - w najbardziej tradycyjnym sensie tego pojęcia."
IV Kwartet smyczkowy Krzysztofa Meyera powstał w 1974 roku i dedykowany jest Kwartetowi "Wilanów" (wówczas zespół ten nosił nazwę "Kwartet Wilanowski"). Prawykonanie odbyło się w roku 1975 w Kurytybie w Brazylii, podczas VIII Międzynarodowego Festiwalu Muzycznego.