omówienia utworów (K)

„Zdarzyło się kilka dni wiatru północnego. Siedzieliśmy na skale wysuniętej w morze, które wrzało. Mocowało się ze skałami, a gniewowi towarzyszył huk, nadający rytm hałasowi i wrzawie. Skały ociekały od ustępujących fal, a gdy na chwilę ukazało się słońce, to wyjaskrawiało się całe pole walki białymi plamami jak śniegiem, a woda zielona błyskała jak szkło. Tutaj fale powracają. Która padnie na płaski brzeg, to nie mogąc nic porwać, zdziera żwir, który skrzeczy, i wraca szybko na miejsce. To znów inna fala wznosi białe ręce w muślinach, dosięga skały i spada nurka po drugiej stronie. I to trwa, a za tym idzie wyobraźnia czasu, że tak było wieczyście.” (cyt. za: Mieczysław Karłowicz w listach i wspomnieniach [opr. Henryk Anders], PWM. Kraków 1960, s. 170-71)

Wrażenia widoku fal Adriatyku z pewnością inspirowały kompozytora przy pisaniu poematu, co sugeruje już same jego tytuł. Jednak, mimo istniejącego nawet dokładnego programu literackiego kompozycji, opublikowanego w lutym 1909 roku w piśmie „Scena i Sztuka”, muzyka Karłowicza nic nie ilustruje, a jedynie odnosi się do pewnych psychicznych odczuć. Kompozytor wyraźnie podkreślił to już w liście do Chybińskiego (z dnia 20 kwietnia 1904 roku):

„Zapytuje Pan o program mego poematu symfonicznego. Mogę go podać jedynie w ogólnym zarysie, gdyż pragnąłbym, ażeby szczegóły pozostały na zawsze moją tajemnicą. Tytuł będzie Powracające fale, a osnowa jest następująca: Wśród gorzkich myśli człowieka, targanego niemiłosiernie przez los i dobiegającego już do końca dni swoich, ożywa nagle wspomnienie wiosny życia, opromienionej słonecznym uśmiechem szczęścia. Jeden z drugim przesuwają się obrazy. Lecz wszystko ginie, a gorycz i smutek znowu biorą zmęczoną duszę w swe szpony”. (cyt. za: j.w., s. 364)

Powracające fale przeznaczone na wielką orkiestrę symfoniczną to kompozycja niezwykle wirtuozowska, w której wyraźnie obecne są charakterystyczne cechy indywidualnego stylu kompozytorskiego wybitnego symfonika. Głęboko emocjonalną treść, przenikniętą pesymizmem, melancholią, ale i poruszającym dramatyzmem, wyraził Karłowicz muzyką o ciemnym, mrocznym kolorycie, rozświetlanym momentami jasnymi, pogodnymi motywami oraz intensywnym, pełnym brzmieniem orkiestry. Jest to przy tym kompozycja zręcznie ukształtowana pod względem formalnym. W poemacie można wyróżnić czterech odcinki skupione wokół wyraźnych myśli muzycznych, które jednoczy jeden wspólny, powracający wielokrotnie w utworze temat, często w zredukowanej postaci. Obrazy muzyczne przepływają jednak płynnie zgodnie z rozwojem narracji i podążającym za nim wzrostem napięcia, któremu towarzyszą liczne zmiany tempa, faktury i nasycenia brzmienia.